De kracht van vulkanen

Tekst en fotografie | Edwin Zanen

 

Weinig natuurverschijnselen boezemen meer ontzag in dan vulkanen, langs bepaalde zones treffen we ze over de hele aardbol aan. De meest bekende zone is de Ring of Fire rondom de Stille Oceaan maar ook dichtbij huis komen we ze tegen, denk maar aan Vulkaan-Eifel in Duitsland.  

Voor een verklaring van de naam moeten we in Zuid-Europa zijn, op een klein Italiaans eiland ten noorden van Sicilië: Vulcano. Dit eiland is al heel erg lang vulkanisch actief en de oude Romeinen vernoemden dit eiland naar hun God van het vuur ‘Vulcanus’. Vulkanen zijn er in allerlei soorten en maten, ver weg of dichtbij, springlevend of in een diepe rust verzonken. Eens in de zoveel tijd worden we opgeschrikt door de melding van een uitbarsting, veelal in een gebied waar mensen wonen. De vulkanen die in on- of dunbevolkte gebieden liggen komen maar zelden in het nieuws. Hebben we er als mens geen last van dan komt het ook niet in het nieuws. Kijk maar eens op een site als www.volcano.si.edu, er is altijd wel ergens ter wereld een vulkaan actief.  

HOE WERKEN VULKANEN? 
Gesteenten binnen in de aarde zijn, hoewel heet, normaliter niet gesmolten. De druk van het bovenliggende gesteente is daarvoor te laag. Neemt die druk toe, bijvoorbeeld door bewegingen in de aardkorst, langs breukzones of bij verandering van de samenstelling van het gesteente, dan kan smelting optreden. Als het dan ontstane magma (gesmolten gesteente van 700 tot 1300 °C met daarin opgeloste gassen), kans krijgt zich door de aardkorst een weg te zoeken (bijvoorbeeld langs de breuken), kunnen de gassen zich verzamelen boven het gesmolten gesteente. De druk kan hierdoor zo groot worden, dat het aardoppervlak op explosieve wijze openscheurt. Ook wanneer de uitbarstingen een ‘rustiger’ verloop hebben, spelen de vrijkomende gassen een belangrijke rol. De verschijnselen bij een uitbarsting zijn een beetje te vergelijken met het ontkurken van een fles champagne. Champagne is ook een vloeistof waarin gas is opgelost. Het bij het ontkurken vrijkomende gas doet de vloeistof schuimen en de fles loopt over. De hoeveelheid gas die vrijkomt bij een uitbarsting, is vaak enorm. Het merendeel bestaat uit stoom (50 tot 70 procent) en verder ontsnappen waterstof, kooldioxide en giftige gassen als koolmonoxide, chloor, chloorwaterstof en fluorwaterstof.   Bij explosieve ontsnappingen van vulkanische gassen wordt vloeibaar magma omhoog geslingerd, dat afkoelt tijdens de vlucht. Vooral wanneer het donker is, zorgt het voor spectaculair vuurwerk. Fijne materialen zoals sintels en as kunnen, zelfs op kilometers afstand van de vulkaan, dikke lagen vormen. Onder invloed van grondwater en temperatuur kunnen deze losse gesteenten verharden tot tufsteen. Tufsteenformaties komen op veel plaatsen voor en zijn vaak grillig gevormd.

SCHILDVULKANEN
ontstaan wanneer het magma dun en vloeibaar is en gemakkelijk ver over het land kan uitstromen en ontgassen. Hierbij doen zich geen of weinig explosies voor en verlaat het magma de krater hoofdzakelijk als dunne lava. Een schildvulkaan heeft dan ook een kleine hellingshoek (2-10 graden) en bedekt vaak grote oppervlakten. Sommige schildvulkanen hebben zo’n lichte helling dat ze nauwelijks opvallen in het landschap. Bij de vorming van schildvulkanen blijft de opening onder het schild lange tijd bestaan. Hieruit stroomt van tijd tot tijd weer nieuwe lava. Het klassieke voorbeeld zijn de schildvulkanen op Hawaï. IJsland telt echter ook een groot aantal prachtige schildvulkanen, zoals de Skjaldbreiur ten noordoosten van Thingvellir en de Ketildyngja ten zuidoosten van Mývatn. 

EXPLOSIEKRATERS
zijn ringvormige kraters met vrij steile wanden, die voornamelijk uit sintels en as bestaan. Bij dit type vulkaan is het magma meestal zeer dik, waardoor gassen niet goed weg kunnen en op een gegeven ogenblik met grote kracht ontsnappen. Meegekomen magma wordt verpulverd tot as. Bij de korte, maar zeer hevige en explosieve uitbarstingen komen voornamelijk gassen en as vrij, en soms kleine hoeveelheden zure lava. De Eldborg op Snæfellsness en de Hverfell bij Mývatn zijn enkele fraaie voorbeelden. In de Duitse Eifel ligt de Laacher See, acht kilometer in omtrek, een met water volgelopen explosiekrater die bijna 13.000 jaar geleden in één klap gevormd is. 

EEN STRATOVULKAAN
is een vulkaan zoals mensen die zich meestal voorstellen: een vrij regelmatige, kegelvormige berg die aan de onderzijde minder steil verloopt. Na een explosief begin, waarbij veel as en sintels worden uitgestoten, is de druk in de magmakamer meestal zoveel afgenomen, dat het magma verder als lava uit de krater stroomt. Wanneer meer dan eens uitbarstingen hebben plaatsgevonden, ontstaat een vulkaan die uit afwisselende lagen (strata) as en lava bestaat. Stratovulkanen komen op IJsland wel voor, maar zijn vaak moeilijk herkenbaar omdat ze geheel of gedeeltelijk met ijs zijn bedekt, zoals de Öræfajökull en de Snæfellsjökull. ’s Werelds meest bekende zijn de Mount Fuji in Japan en de Vesuvius in Italië. 

PSEUDOKRATERS
zijn geen echte kraters, omdat ze nooit verbonden zijn geweest met een magmahaard. Ze worden gevormd doordat nog vloeibare lava gebieden overstroomt waar zich plaatselijk veel water in en op de grond bevindt. Bijvoorbeeld stukken moeras of met water gevulde holen en scheuren in een rotsachtige bodem. Het opgesloten water wordt omgezet in oververhitte stoom, die zich een uitweg zoekt en de reeds dikke of gedeeltelijk gestolde lava met explosieve kracht omhoog stuwt. Pseudokraters liggen meestal met grote aantallen bij elkaar. Hun hoogte en doorsnee variëren van een paar meter tot wel enkele tientallen meters. De pseudokraters bij Mývatn zijn het bekendst. Bij explosieve ontsnappingen van vulkanische gassen wordt vloeibaar magma omhoog geslingerd, dat afkoelt tijdens de vlucht. Vooral wanneer het donker is, zorgt het voor spectaculair vuurwerk. Fijne materialen zoals sintels en as kunnen, zelfs op kilometers afstand van de vulkaan, dikke lagen vormen. Onder invloed van grondwater en temperatuur kunnen deze losse gesteenten verharden tot tufsteen. Tufsteenformaties komen op veel plaatsen voor en zijn vaak grillig gevormd. 

VULKANEN ZIEN OP REIS? 
Op reis met Djoser in Europa zie je vulkanen tijdens de reizen: IJsland 13 dagen, en Italië 14 dagen, Family IJsland 14 dagen, Wandelreis IJsland 11 dagen, Wandelreis Cinque Terre 8 dagen.