Reisverslag Zijderoute najaar

Wij hebben een onvergetelijke reis gehad, vol culturele als landschappelijke hoogtepunten. Dit verhaal geeft een indruk van onze belevenissen. Onze rondreis door Centraal-Azie ging door achtereenvolgens Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan en Kirgizië - van de Kara Kum woestijn ten oosten van de Kaspische zee tot aan het Tien-Tsan gebergte, dat de grens vormt tussen Kirgizië en Xinjiang (NW.China). De eerste helft van onze reis (Turkmenistan en Uzbekistan) bestond vooral uit cultuurbeleving, de tweede helft van onze reis (Kazachstan en Kirgizië) vooral uit natuurbeleving.
 
Turkmenistan
Turkmenistan bestaat voor het overgrote deel uit woestijn (Kara Kum/"zwart zand").
Het is het meest gesloten land van de vier: hiervan getuigen de vele ingevulde formulieren, de stempels en het visum in onze paspoorten. De gelijkenis met Noord-Korea dringt zich op. Op elke straathoek staat politie. Je loopt er als toerist dus veilig rond. Met name in Turkmenistan neemt de persoonsverheerlijking van de president Kim-Jung-Un-achtige vormen aan. Dat uit zich o.a. in megalomane bouwprojecten in hoofdstad Ashagabat, mogelijk gemaakt door de enorme olievoorraden van het land. De president wil zich qua prestige namelijk meten met de oliestaten aan de Perzische Golf en Maleisie.
De zgn. "Neutraliteitsboog", met op de top het enorme gouden standbeeld van de in 2006 overleden president Nyazov ("Turkmenbashi"), is door de huidige president uit het stadscentrum van Ashgabat verwijderd naar een locatie net buiten de stad. Het beeld draait nu hier zijn rondjes bij temperaturen boven de 40 C, in een verlaten park, omgeven door een erewacht. [Foto's verboden.]

In Ashgabat worden complete nieuwbouwwijken uit de grond gestampt, geheel bestaand uit peperduur wit marmer dat uit Italie en Turkije geimporteerd wordt. De woningen in deze wijken blijven vervolgens leeg staan, want de bevolking leeft voor het overgrote deel nog in verkrotte flats uit de USSR-tijd. Wij hadden het gevoel alsof we met onze bus door een buitenaardse spookstad reden. Ook zijn er enorme sportcomplexen in aanbouw t.b.v. de Aziatische Spelen, die Turkmenistan in 2017 organiseert. [N.B. - sultan Erdogan van Turkije probeert op zijn beurt de dictator van Turkmenistan te copieren, o.a. met de bouw van zijn protserige paleis.]
 
Uzbekistan
Uzbekistan bestaat in het westen uit een boomloze steppe (Kyzil Kum/"rood zand") - met de rivier Amu Darya als levensader - en in het oosten uit groenere gebieden, met name de Ferghana-vallei ten O. van de hoofdstad Tashkent en ten N. van Tadzjikistan. (Deze vallei hebben wij niet bezocht: helaas voor ons dus geen bezoek aan de steden Khodjend (= Alexandria Eschate) en Kokand.) Uzbekistan trekt - volgens mij terecht - de meeste toerisme vanwege de architectonische hoogtepunten. Hier liggen de grote steden van de Oude Zijderoute: Khiva (geheel ommuurd, in de oase Chorasmie ten Z.O. van het Aralmeer), Bukhara en Samarkand (beide in het zuidoosten). Tot de verwoesting door Dzjenghis Khan in 1221-1223 waren deze steden centrum van cultuur en wetenschap: de wiskundige Al-Chwarizmi heeft de termen Algoritme en Algebra voortgebracht. De blauw geglazuurde tegeltjes gebouwen zijn geinspireerd door architectuur uit het oude Perzie.

Alleen de ruinestad Kone Urgench (= Gurgenj; verwoest door Timur Lenk), de historische hoofdstad van Chorasmie, ligt net over de grens in Turkmenistan. (De ruinestad Merv, in het O. van Turkmenistan - de historische hoofdstad van de Selyuk-Turken - ligt te ver buiten de geplaveide toeristenroutes en te dicht bij Afghanistan.) Het grote nadeel in Uzbekistan vonden wij het geldverkeer: voor 100 euro kregen wij een kruiwagen vol bankbiljetten (van 1000 en 5000 sum). In Turkmenistan (manat), Kazakhstan (tenge) en Kirgizie (som) blijft bij betalingen het aantal bankbiljetten binnen de perken.
 
Kirgizië
Kirgizië is het meest toegankelijk voor toeristen. Hier geen visumprocedures of papieren-invullerij. Het type toerist varieert hier van backpacker tot professionele bergbeklimmer. Het Issyk Kul bergmeer op 1700 m hoogte, in het N.O. van het land [waar we met onze bus helemaal omheen zijn gereden], is geheel omringd door bergen. Het Tien Tsan gebergte vormt een natuurlijke grens met China met toppen tot 7000 m hoog. In ons hotel in Bishkek, de hoofdstad van Kirgizië vlakbij de grens met Kazachstan, spraken wij met een Russische bergbeklimmer, die met vier Duitsers, elk met een rugzak met 30 kg, bergtoppen van 4000 m hoog ging beklimmen. Dit als onderdeel van hun opleiding tot berggids.
 
Kazachstan
Ook voor Kazachstan is sinds kort geen visum meer vereist. De procedure aan de grens bestond hier uit het invullen van een inlegvelletje met daarop de uitnodigende organisatie ("Sitara"). Ons bezoek beperkte zich tot een natuurpark ten O. van Shymkent en anderhalve dag in Almaty (Alma Ata), de voormalige hoofdstad. Hier hebben wij aangenaam rondgewandeld in de vele parken en langs de paar oude gebouwen die de aardbevingen hebben overleefd. (De huidige hoofdstad in Astana, centraal gelegen middenin de steppe, is nog steeds in opbouw: volgens dezelfde megalomane beginselen als Ashgabat.)
 
Tijdens onze reis van west naar oost zagen we de etnische trekken van de bevolking geleidelijk veranderen. In Turkmenistan hebben de mensen de trekken van de bewoners van Oost-Anatolie. Eigenlijk is het andersom: in Turkmenistan leven de nazaten van de echte Turken. In Anatolie leeft een mengeling van Balkanbewoners, Turkmenen en Arabieren. [N.B. - de Pan-Turkisten in Turkije zien Turkmenistan ("Turan") als het land van oorsprong van de Turkse volkeren. Dit is onjuist: geschiedkundigen hebben de oorsprong van de Turkse volkeren getraceerd tot de 6e eeuw n.C. ten O. van het Altai-gebergte.]
In Uzbekistan en Kazachstan hebben de bewoners typisch Centraal-Aziatische trekken. De vrouwen zijn bijzonder knap!
De Kirgiezen hebben Mongoolse (geen Chinese!) trekken, overeenkomend met de aan hen verwante de Uyguren in Xinjiang, aan de andere kant van de grens.

(In Tadzjikistan en Noord-Pakistan schijnen opvallend veel mensen met blauwe ogen te wonen. Dit zijn deels afstammelingen van de Macedoniers van Alexander de Grote en deels afstammelingen van een verdwenen Indo-Europees volk, de Tocharen (chin. Yueh-Zhi). Nog niet zo lang geleden zijn van de Tocharen fascinerende mummies in de woestijn van Xinjiang ontdekt.)
 
In alle vier landen wordt een Turkse taal gesproken. (Tadjikistan, het vijfde land in de regio, dat niet in onze rondreis zat, wijkt hiervan af: hier wordt een Iraanse taal gesproken.) Ook de folklore (hoofdeksels, zowel vrouwen als mannen; yurt & kumus (kumyss); tapijtweven) vertoont overeenkomsten. Het nationale gerecht in alle vier landen is plov (pilav): rijst vermengd met mais, groenten en stukjes rundvlees. In vele traditionele feesten staat het paard centraal: dit herinnert, evenals het gebruik van de yurt, aan de nomadenoorsprong van de Centraal-Aziatische bevolking. In Turmenistan vindt wekelijks op zondag paardenrennen plaats, waarbij het winnende paard een erekleedje opgelegd krijgt door vier oude mannen met tulband en baard. In Kirgizie bestaat een soort polospel met een schapenkarkas als "bal".
 
Na 150 jaar lang deel uit te hebben gemaakt van het Russische imperium, zijn alle vier landen momenteel bezig om hun eigen identiteit te ontdekken. In Turkmenistan worden de sultans van de Selyuk (= de eerste Turkse stammen, die in de 11e eeuw vanuit Centraal-Azie naar Mesopotamie en Anatolie trokken) in ere gehouden. Uzbekistan identificeert zich vooral met Timur Lenk, getuige de standbeelden in iedere grote stad. Deze wereldveroveraar/-verwoester koos in de 14e eeuw Samarkand als zijn hoofdstad. Hier staat ook zijn mausoleum. Er zijn veel renovaties, als voorbereiding op de viering van zijn 650e geboortedag. [N.B. - De Uzbeken kwamen pas eind 15e eeuw, ruim een eeuw NA Timur Lenk dus, vanuit het gebied ten N. van de Kaspische Zee naar hun huidige woongebied.]  Alleen het gebied ten Z. van het Aralmeer (tgw. Karakalpakstan /klass. Chorasmie /arab. Chwarezm) zoekt zijn identiteit meer in de richting van de pre-islamitische Perzische religie, verkondigd door de profeet Zoroaster (= Zarathustra, in de 6e eeuw v.C. in Chorasmie geboren) via het heilige boek Avesta. Er bestaat een nog steeds functionerende vuurtempel in het Iraanse stad Yazd. [De bewakers van het vuur hadden gewoonlijk geblakerde gezichten: hier ligt de oorsprong van onze kinderfiguuur "Zwarte Piet".]

Kirgizie bezit nog steeds een sterke nomaden-folklore. In onze reis zat een overnachting in een traditionele yurt. In de afgelegen berggebieden van Kirgizie schijnen nog steeds bruidontvoeringen plaats te vinden. In Kazakhstan valt de Russische aanwezigheid het meest op. De schriftelijke communicatie geschiedt hier in het Cyrillisch, net als in Kirgizie overigens. (In Turkmenistan is het gebruik van Cyrillisch praktisch verdwenen; in Uzbekistan vind je nog weinig Cyrillische opschriften.) In Almaty (Alma Ata), in het Z.O. van het land, wonen 50% Russen. De Russische raketbasis Baykonur (aan de rivier Syr Darya, ten N.O. van het Aralmeer) is voor 20 jaar aan Rusland verpacht. De regio rond de stad Semey (Semipalatinsk), in het N.O. van het land, kampt met de gevolgen van 35 jaar kernproeven. Het uitgestrekte steppegebied, vier keer zo groot als Frankrijk, richt zich op natuurbehoud en natuurherstel, en heeft de appel en de tulp (twee cultuurgewassen die hier vandaan komen) tot nationaal symbool verheven.
 
Vanwege de wereldwijde klimaatverandering valt de herfst in Almaty tegenwoordig al in september - een maand te vroeg. Dit heeft negatieve gevolgen voor o.a. de appeloogst. De uitdroging van het Aralmeer blijft een groot ecologisch probleem. In 40 jaar tijd is de oppervlakte teruggegaan naar 20% van de omvang in de jaren '70. De oorzaak ligt in de afgeknepen watertoevoer van de twee belangrijkste rivieren van Centraal Azie: de Syr Darya (klass. Jaxartes) in het noorden en de Amu Darya (klass. Oxus) in het zuiden. In Kazakhstan is de regering recentelijk met de katoenbouw gestopt, zodat de rivier Syr Darya zijn water weer naar het Aralmeer kan afvoeren. Maar Uzbekistan gaat stug door met katoenbouw. Hier sluimert een conflict tussen Kazakhstan en Uzbekistan. Bovendien tapt Turkmenistan, via een 1400 km lang kanaal, grote hoeveelheden water af t.b.v. zijn in de woestijn gelegen hoofdstad Ashgabat (aan de grens met Iran). De rivier Amu Darya kan dus geen water meer afvoeren naar het Aralmeer.
 
De erfenis van de USSR heeft ook postieve kanten - althans, dat vind ik. Centraal-Azie is formeel islamitisch, maar het extremisme krijgt hier geen kans - daar zorgen de zittende dictators wel voor. In Turkmenistan worden imams uit Turkije of het Midden-Oosten, die het land tot een islamitische koers proberen te bewegen, resoluut het land uitgezet. (Een dictatuur heeft zo zijn voordelen!) Nergens zijn wij religieuze hoofddoeken, burka's of lange baarden tegengekomen - behalve een enkele toerist uit Saoedi-Arabie met zijn vier ingepakte vrouwen. Overal droegen de vrouwen moderne modieuze kledij, net zoals in de Europese, Amerikaanse, Russische en Chinese steden. Wij hadden niet het gevoel dat we ruim 6000 km van huis waren. Wodka - ik heb wel 30 merken geteld - is overal te koop en wordt door iedereen gedronken. Met name de president van Turkmenistan zorgt ervoor dat het de bevolking aan niets ontbreekt: zo krijgt iedereen 500 liter gratis brandstof per jaar en worden onderwijs en gezondheidszorg door de staat bekostigd. De meeste Lada's zijn uit het straatbeeld verdwenen. Wij zagen vooral Koreaanse automerken (Kia, Yutong, ... ). De beter gesitueerden rijden in een 4WD. Het drukke autoverkeer verloopt in alle vier landen redelijk ordelijk. Op het zebrapad is absoluut veilig oversteken!
 
Alle vier Centraal-Aziatische landen zijn rijk aan grondstoffen: Uzbekistan bezit een enorme aardgasvoorraad; Turkmenistan kan zich qua aardolievoorraad meten met de Golfstaten; Kazakhstan bezit zowel aardolie, aardgas als steenkool; alleen Kirgizie is wat kariger bedeeld. De inkomsten uit deze grondstoffen houdt de dictators stevig in het zadel. Tussen de vier Centraal-Aziatische landen en buurlanden China, Rusland en Iran ontwikkelen zich diverse samenwerkingsprojecten, die de komende tien jaar voor grote economische verschuivingen wereldwijd zullen gaan zorgen. Natuurlijk zijn er de bouwactiviteiten t.b.v. Aziatische Spelen, in 2017 te houden in Ashgabat. Veel belangrijker is de ontwikkeling van de Nieuwe Zijderoute: een gloednieuwe vierbaansweg en een spoorweg dwars door de steppe, van N.W.-China tot aan de Kaspische Zee, gefinancieerd met Chinees kapitaal,  in hoog tempo aangelegd door Chinese dwangarbeiders bij temperaturen tussen 40 C en 50 C. Grote delen van de autoweg in Uzbekistan en Kazakhstan zijn al klaar. Met onze bus hebben we hele stukken gereden; vanuit onze bus hebben we hele stukken zien aanleggen. Als de Nieuwe Zijderoute naar verwachting in 2017 klaar is, dan duurt het goederentransport van China naar Europa slechts 10 dagen. Het goederentransport per containerschip duurt minimaal 58 dagen, door wateren die in toenemende mate geteisterd worden door piraterij (Maleisie, Somalie). Ook qua machtspolitiek betekent dit een aardverschuiving: de beleidsmakers in de VS zullen geen enkele controle kunnen uitoefenen over de Nieuwe Zijderoute - dit in tegenstelling tot de controles over de zeeroutes via het Suezkanaal en het Panamakanaal.